Το Ινστιτούτο Αστροφυσικής (IA) ιδρύθηκε επίσημα στις 2 Μαρτίου 2018 και άρχισε να λειτουργεί το 2019. Η ίδρυση του ΙΑ-ΙΤΕ αποτελεί την αναγνώριση από την πολιτεία της ιδιαίτερα επιτυχημένης ερευνητικής πορείας της Ομάδας Αστροφυσικής που είχε λειτουργήσει για σχεδόν 30 χρόνια στο Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ (ΙΗΔΛ) - ΙΤΕ και το Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Από το 2005 μέχρι και το τέλος του 2024 τα μέλη της Ομάδας Αστροφυσικής, και νυν μέλη του ΙΑ, έχουν δημοσιεύσει ~1000 εργασίες σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές, που την καθιστούν την πιο παραγωγική και με τις περισσότερες αναφορές ανά άτομο ομάδα αστροφυσικής στην Ελλάδα. Παράλληλα, από την επίσημη ίδρυση του ΙΑ το 2018 μέχρι το τέλος του 2024 τα μέλη του διασφάλισαν χρηματοδότηση ~15,1 εκατ. Ευρώ από ανταγωνιστικά ερευνητικά προγράμματα, συμπεριλαμβανομένων 6 από τα συνολικά 7 ERC που έχουν απονεμηθεί σε αστροφυσικούς στην Ελλάδα. Περισσότερες πληροφορίες για την ακαδημαϊκή αριστεία του ινστιτούτου είναι διαθέσιμες εδώ.
Η κύρια ερευνητική υποδομή του IA-FORTH είναι το Αστεροσκοπείο Σκίνακα, το οποίο ιδρύθηκε το 1984 από το ΙΤΕ, το Πανεπιστήμιο της Κρήτης και το Max-Planck Institute for Extraterrestrische Physik (MPE - Γερμανία). Το Αστεροσκοπείο βρίσκεται σε απόσταση 50 χιλιομέτρων από το Ηράκλειο, στην περιοχή του Δήμου Ανωγείων στο όρος Ίδη (Ψηλορείτης), σε υψόμετρο 1750 μέτρων και σήμερα υποστηρίζεται από κοινού από το Ινστιτούτο Αστροφυσικής και το Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά την εγγύτητά του με το Ηράκλειο, η ποιότητα των ατμοσφαιρικών συνθηκών στο Αστεροσκοπείο Σκίνακα είναι εξαιρετική, καθιστώντας το ιδανική τοποθεσία για αστρονομικές παρατηρήσεις υψηλού επιπέδου. Το τηλεσκόπιο 1.3m του αστεροσκοπείου είναι διαχρονικά εξοπλισμένα με τελευταίας τεχνολογίας επιστημονικά όργανα, συμπεριλαμβανομένων CCD στο οπτικό και στο κοντινό σε υπέρυθρο, ένα φασματογράφο σχισμής, ενώ συχνά φιλοξενεί και όργανα άλλων ιδρυμάτων όπως στο παρελθόν το OPTIMA του MPE, ένα εξαιρετικά γρήγορο φωτόμετρο. Τα τελευταία χρόνια το κύριο όργανο στο τηλεσκόπιο είναι το RoboPol, ένα εξειδικευμένο πολύ ακριβές και ευαίσθητο πολωσίμετρο.
Οι θεωρητικοί αστροφυσικοί του Ινστιτούτου χρησιμοποιούν επίσης συστηματικά τις σύγχρονες υπολογιστικές υποδομές μεγάλης κλίμακας του ΙΤΕ και του ΕΔΥΤΕ, καθώς και το Metropolis HPC cluster του Τμήματος Φυσικής.
Το Ινστιτούτο έχει αναπτύξει μακροχρόνιες στρατηγικές συνεργασίες με ερευνητικές ομάδες σε κορυφαία ιδρύματα του εξωτερικού, όπως το Τμήμα Αστρονομίας στο Caltech, καθώς και το Center for Astrophysics στο Πανεπιστήμιο Harvard στις ΗΠΑ, το CEA-Saclay στη Γαλλία, τα MPE και MPIfR στη Γερμανία, το Πανεπιστήμιο Cambridge στην Αγγλία, και το IUCCA στην Ινδία.
Αυτή την περίοδο, φθινόπωρο του 2024, ο πυρήνας του Ινστιτούτου αποτελείται από τον Διευθυντή, 5 ερευνητές και 4 συνεργαζόμενα μέλη ΔΕΠ, καθώς και από 14 μεταδιδακτορικούς ερευνητές, 23 διδακτορικούς και 6 μεταπτυχιακούς φοιτητές. Επιπλέον αυτών, μέλη του ΙΑ-ΙΤΕ αποτελούν 3 επιστήμονες του εξωτερικού ως διακεκριμένα ισόβια επίτιμα μέλη, καθώς και 4 καθηγητές της αλλοδαπής ως αντεπιστέλλοντα/συνεργαζόμενα μέλη.
Οι κύριοι στόχοι του Ινστιτούτου Αστροφυσικής είναι
- η διεξαγωγή έρευνας αιχμής σε επιλεγμένους τομείς της θεωρητικής και παρατηρητικής αστροφυσικής
- η εκπαίδευση φοιτητών και μεταδιδακτορικών ερευνητών ώστε να αποκτήσουν τεχνικές και αναλυτικές δεξιότητες και να επιλύουν ανοικτά προβλήματα αστροφυσικής και όχι μόνο
- η διάχυση της αστρονομίας και του επιστημονικού τρόπου σκέψης στο ευρύ κοινό αναπτύσσοντας συνεργασίες με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς
- η υποστήριξη της τοπικής και ευρύτερης κοινωνίας μέσα από δράσεις που προάγουν την καινοτομία, οικονομική ανάπτυξη και εθνική ασφάλεια
Καθ. Βασίλης Χαρμανδάρης
Διευθυντής του ΙΑ-ΙΤΕ